Zbroje samurajów

Zbroje japońskie stanowią szczególnie interesujący przykład uzbrojenia ochronnego. Z powodu swej wyjątkowej budowy, dekoracyjności i niezwykłego wyrazu były często otaczane kultem oraz uznawane za dzieła sztuki rzemieślniczej. Najstarszymi znanymi typami zbroi są pochodzące z przełomu VI i VII wieku pancerze typu tanko oraz keiko. Zbroja tanko była wytwarzana z dużych stalowych blach połączonych nitami lub skórzanymi pasami. Pancerze typu keiko budowano natomiast z mniejszych płyt, łączonych za pomocą taśm, a niekiedy również pasów ze skóry.

W okresach Heian oraz Kamakura najbardziej rozpowszechnioną zbroją była przypominająca swym kształtem pudełko, zbroja o-yoroi. Tworzył ją pancerz zbudowany ze stalowych płytek oraz trzy duże osłony ud (kusazuri). Zbroja nie zakrywała prawego boku ubranego w nią samuraja. Ochronę tego boku zapewniała jednak duża, stalowa płyta, do której przymocowana była osłona ud. Tors samuraja zabezpieczał skórzany napierśnik (tsurubashiri). Zbroje o-yoroi były w zdecydowanej większości pokrywane czarną laką. Poszczególne elementy zbroi łączyły taśmy wykonywane z malowanej skóry lub farbowanego, jedwabnego sznura. Ochronę ramion samuraja zapewniały długie, szerokie i płaskie osłony (sode), zastępujące tarczę. Wojownicy stosowali ponadto stalowe narękawniki (kote).

[link widoczny dla zalogowanych]

[link widoczny dla zalogowanych]
Budowa zbroi samurajskiej O-yoroi. Legenda

Początkowo używano tylko jednego narękawnika, wkładanego na lewą rękę, jednak od XIII wieku zaczęto nosić dwa narękawniki. Pierwotnie, jako osłonę nóg stosowano wyłącznie mocno przylegające nagolenniki (suneate). Kończyły się one poniżej kolan i stanowiły często niewystarczającą ochronę. Dlatego też zaczęto używać płyty (haidate), osłaniającej uda samuraja siedzącego w siodle. Zbroje, jakimi dysponowali niżsi rangą wojownicy były znacznie skromniejsze, ale za to lżejsze oraz zapewniające większą swobodę ruchu niż opisane wcześniej o-yoroi. Ashigaru epoki Heian nosili najczęściej wyłącznie osłonę przedniej strony ciała. Czasami byli wyposażeni również w narękawniki i nagolenniki. Zbroje tego typu określano mianem do-maru (wokół torsu). Były bowiem zbudowane z jednego fragmentu stalowej płyty, który zawiązywano pod prawą pachą. Ashigaru nie posiadali napierśnika, natomiast osłony ud zostały wyraźnie zredukowane. Zwłaszcza wśród niższych rangą wojowników spotykano niekiedy również zbroje harmaki-do (wokół brzucha), sznurowane na plecach. W okresie Kamakura, ashigaru stosowali często pancerze typu hara-ate, zapewniające głównie ochronę brzucha. Były to najprostsze zbroje, jakie pojawiły się w całej historii Japonii. Z czasem samuraje zaczęli doceniać zalety pancerzy, jakimi dysponowali niżsi rangą wojownicy. Ich zbroje były bowiem niezwykle lekkie oraz zapewniały dużą swobodę ruchu.

W okresach Muromachi i Azuchi-Momoyama, zbroje typu do-maru oraz haramaki zyskały dużą popularność również wśród samurajów wysokiej rangi. Wojownicy ci stosowali jednak, podobnie jak to było w poprzednich epokach, duże osłony ramion (sode). Powszechne niegdyś zbroje o-yoroi pełniły już tylko funkcje reprezentacyjne. Z czasem uległ zmianie wygląd osłon ramion, które starano się możliwie dopasować do kształtu ciała. Coraz częściej stosowano pancerze typu odo-shi-ge, zbudowane z mniejszych płytek, niż pancerze w poprzednich okresach. W XV i XVI wieku, a zwłaszcza w okresie Sengoku nastąpił gwałtowny rozwój sztuki płatnerskiej. Powstałe wówczas zbroje określa się wspólnym mianem tosei-gusoku (nowa zbroja). Pancerze charakteryzowały się bogatym wzornictwem oraz złożonością swej budowy. Modyfikacjom uległy również zbroje, jakimi dysponowali ashigaru. Wysoki koszt produkcji pancerzy typu do-maru oraz haramaki, a także długi okres ich naprawy, sprawił, iż niskich rangą wojowników zaczęto wyposażać w zbroje nowego typu. Wykonywano je z jednolitej płyty stalowej, a nie jak to było poprzednio, z wielu połączonych ze sobą niewielkich płytek. Wytwarzane w ten sposób pancerze określano mianem Mogami-do. Z czasem zbroi tego typu zaczęli używać samuraje wysokiej rangi. Najbogatsi nosili jednak nadal zbroje łuskowe (hon-kozane).

[link widoczny dla zalogowanych]

[link widoczny dla zalogowanych]
Budowa zbroi samurajskiej Tosei-gusoku. Legenda

Wraz z powstaniem pancerzy Mogami-do, rozpowszechnił się nowy typ sznurowania podwójno-żeberkowego (sugake-odoshi), który zaczął wypierać tradycyjną technikę sznurowania pełnego (kebiki-odoshi). Zmianie uległ wygląd naramienników. Zaczęto je wykonywać ze sztywnych płytek (tosei-sode) dopasowanych do pancerza. Niekiedy łączono naramienniki z narękawnikami. Zbroje typu Mogami-do wyposażano w zawias umieszczany po lewej stronie oraz zamknięcie po prawej. W połowie XVI wieku nastąpiły kolejne rewolucyjne zmiany w technice wytwarzania zbroi. Pojawiły się wówczas zbroje klepkowe (okegawa-do). Podobnie jak pancerze typu Mogami-do, posiadały zamknięcie z boku. Poszczególne elementy zbroi były jednak łączone za pomocą nitów. Pancerze typu okegawa-do zapewniały ochronę przed bronią palną. Prawdopodobnym jest, iż były one w pewnym stopniu wzorowane na zbrojach Portugalczyków, którzy właśnie w tym okresie przybyli do Japonii. W drugiej połowie XVI wieku pojawiło się jeszcze więcej nowych rodzajów pancerzy. Były one w większości kontynuacją lub odmianami powstałej wcześniej zbroi okegawa-do. Wśród nich interesujący przykład stanowi pancerz typu hotoke-do. Jest to zbroja polerowana za pomocą laki oraz płótna, charakteryzująca się wyjątkowo gładką powierzchnią. W nieco późniejszym okresie hotoke-do zaczęto wytwarzać z jednego fragmentu blachy. Sposób ten szybko zdobył popularność. Na podstawie pancerza hotoke-do powstała zbroja zwana Sendai-do. Była wyjątkowo prosta, ale jednocześnie zapewniała skuteczną ochronę. Płyty tworzące zbroję łączono zazwyczaj w pionie, a nie w poziomie, jak w przypadku wielu innych typów pancerzy. Wraz z pojawieniem się nowych rodzajów zbroi, samuraje stosowali coraz rzadziej naramienniki, które w znacznym stopniu ograniczały ruch, przez co stały się niepraktyczne na polu walki. W miejsce naramienników zaczęto stosować półokrągłe płytki, montowane na ramionach. Zmianie nie uległ natomiast wygląd narękawników. Zaczęto je jednak wytwarzać ze znacznie mniejszych niż w poprzednich okresach płytek. Nagolenniki sporządzano natomiast z niewielkich kawałków metalu połączonych stalowymi kółkami. Coraz rzadziej stosowano osłonę ud przypominającą swym kształtem stalowy fartuch.

.

Hełm (kabuto) stanowił istotną część uzbrojenia samurajów. Sztuka wytwarzania hełmów ma swoje początki w okresie Heian. Wtedy też powstały pierwsze japońskie szyszaki, stanowiące uzupełnienie używanej wówczas zbroi o-yoroi. Hełmy te określano mianem hoshi-kabuto. Były one zbudowane z odpowiednio ukształtowanych fragmentów blachy połączonych nitami, rozchodzących się promieniście wokół otworu w centralnej części kopuły hełmu. Początkowo hełm składał się z zaledwie ośmiu kawałków blachy, jednak z czasem ich liczba wzrastała dochodząc niekiedy nawet do 120. Były to jednak wyjątkowo kosztowne hełmy, na które mogli sobie pozwolić tylko najzamożniejsi. Zazwyczaj hełm wykonywano z 16 lub 36 kawałków blachy. Ogromna liczba nitów wykorzystywanych do produkcji hoshi-kabuto sprawiła, iż niekiedy nazywano je „hełmami gwiaździstymi”. W okresie od drugiej połowy XIV wieku do końca wieku XVI nastąpił największy rozwój techniki wytwarzania hełmów. Pojawił się wówczas nowy rodzaj hełmu, zwany suji-kabuto. Jego konstrukcja przypominała nieco, wcześniejszy hoshi-kabuto. Różnica polegała na usunięciu wystających główek nitów oraz nieco innym ułożeniu blach, przez co dzwon hełmu stawał się głębszy. Suji-kabuto zapewniał dzięki temu lepszą ochronę głowy niż hoshi-kabuto

[link widoczny dla zalogowanych]
Budowa hełmu samurajskiego (Suji-kabuto). Legenda

Ashigaru nosili zazwyczaj stożkowe hełmy zwane jingasa. Wykonywano je ze stalowej blachy lub ze skóry. Swym kształtem hełm jingasa przypominał kapelusz z wyjątkowo dużym rondem oraz płaskim denkiem. Około roku 1550 pojawiły się proste hełmy zbudowane z zaledwie trzech płyt (zu-nari kabuto). Okazały się niezwykle skuteczne w konfrontacji z bronią palną. Dlatego też szybko zyskały dużą popularność i zaczęto w nie wyposażać całe armie. Hełmy tego typu nosili nawet najwyżsi rangą samuraje. Były one jednak bogato zdobione, przez co wyraźnie różniły się od hełmów niższych rangą wojowników. Wraz z pojawieniem się w Japonii Europejczyków powstawały nowe formy hełmów. Nosiły one ogólną nazwę namban-kabuto. Swym kształtem przypominały często hełmy europejskie z końca XVI wieku. Początkowo kopuła hełmu (hachi) miała zazwyczaj okrągły kształt i była wyjątkowo ciężka. Do tylnej części hełmu przymocowywano od trzech do siedmiu ruchomych płyt pokrytych laką, stanowiących chroniący szyję nakarczek (shikoro). Kawałki blachy tworzące nakarczek łączono za pomocą jedwabnych taśm. Niekiedy shikoro wykonywano w całości ze skórzanych łusek. Często uważany jest on jednocześnie za element zbroi, ponieważ z powodu swych dużych rozmiarów zapewniał ochronę zarówno karku jak i szyi oraz części barków. Ciężar osłony karku powodował, iż hełm często odchylał się do tyłu, dlatego też samuraje nasuwali go głęboko na czoło. Wierzchnia z płyt tworzących shikoro była wygięta w formie klap (fukikaeshi) po obu stronach hełmu, co miało za zadanie osłabiać ciosy przeciwnika. Z reguły do fukikaeshi przyczepiano rodowe herby samurajów. Do przedniej części hełmu mocowano nitami daszek chroniący czoło (mahisashi) oraz półkoliste ostrza (kuwagata), przeznaczone do osłabiania ciosów skierowanych na głowę. Ponadto między kuwagata umieszczano ozdoby lub metalowe zwierciadła.

[link widoczny dla zalogowanych]
Hełm jingasa
[link widoczny dla zalogowanych]
Hełm hoshi-kabuto
W centralnej części kopuły hełmu znajdował się charakterystyczny otwór (tehen). Na temat jego przeznaczenia istnieje co najmniej kilka teorii. W odległych czasach przez otwór ten wojownicy przeciągali związane w pęk włosy, które nie mieściły się pod hełmem. Później tehen pełnił głównie funkcje wentylacyjne. Powszechnie wierzono jednak, iż dzięki niemu samuraj może usłyszeć głos boga wojny, Hachimana. Wokół otworu znajdowały się cztery metalowe płytki (shitento) do których mocowano często postaci zwierząt lub fragmenty barwionego jedwabiu. Ozdoby tego typu nazywano kashira date. Samuraje umieszczali na swoich hełmach jeszcze wiele innych elementów zdobniczych. Zwłaszcza w okresie Sengoku, ozdoby osiągały imponujące rozmiary. Charakterystycznym elementem samurajskiego hełmu jest maska wojenna (mempo). Początkowo wojownicy chronili swoją twarz tylko za pomocą metalowych opasek zakładanych na twarz oraz skronie. W XV wieku pojawiły się półmaski osłaniające podbródek, policzki i nos (hoate). Oprócz nich stosowano również maski chroniące wyłącznie podbródek i policzki (sarubo) lub nawet sam podbródek (tsubamegata). Maski wykonywano zazwyczaj ze stalowej blachy. Często charakteryzowały się wyjątkowo ekspresyjnym wyglądem, co miało odstraszać przeciwników. Maski mocowano za pomocą taśm oraz specjalnych haczyków do hełmu lub nakarczka. Przed założeniem hełmu wojownicy wkładali specjalne, miękkie czapki, których zadaniem było zmniejszenie ucisku na głowę. Ponadto obwiązywali głowę przepaską (hachimaki), stanowiącą symbol gotowości przejścia od życia do świętości. W późniejszym okresie zaczęto stosować wykonany z bawełny sznur shinobi, mocowany wzdłuż krawędzi hełmu. Sznur wykorzystywano ponadto do mocowania hełmu, związując go pod brodą.
.